اولین و یکی از زیربنایی‌ترین سوالات مطرح در عرصه‌ی دینداری، این است که تعریف دین چیست؟ تعریف دین نقش مهمی در شکل گیری باورهای ما و در قدم بعدی سبک زندگی ما در تمام ابعاد فردی و اجتماعی دارد. از دیدگاه اسلامی، تعریف صحیح و باور درست می‌تواند موجب سعادت اخروی و بالعکس تعریف غلط از آن می‌تواند موجب شقاوت شود. در این مقاله قصد داریم این موضوع را مورد بررسی قرار دهیم.

تعریف دین چیست؟

در طول تاریخ جریان‌های دین ورزی گوناگونی به وجود آمده است که به واسطه‌ی همین تعاریف غلط از دین و محور دین، انحرافات بزرگی در دین و روش دینداری به وجود آورده‌اند. به عنوان مثال بنی امیه به گونه‌ای "دین حکومت محور" را معرفی کردند و هرگونه مخالفت با حاکم را مخالفت با دین خدا برشمردند. در دوران معاصر نیز، جریان‌هایی که درباره دین و نوع دین‌ورزی نظریه ارائه کرده‌اند کم نیستند. 

کمتر پیش می‌آید که شاهد اظهار نظر افراد غیر متخصص در علوم عقلی و تجربی مثل پزشکی، فیزیک، ریاضیات و منطق باشیم. ولی زمانی که حرف از دین به میان می‌آید، با انبوهی از نظرات مختلف از طرف فلاسفه، روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و حتی دانشمندان علوم تجربی مواجه می‌شویم؛ که دین را از جانب خود تعریف و محور آن را معین کرده‌اند. متاسفانه امروزه، عده زیادی به بیماری خودسخنگوبینی دچار شده‌اند و بدون هیچ‌گونه مجوزی، خود را سخنگوی خداوند می‌دانند و در این زمینه، بدون استناد علمی، مدرک و سند، اظهار نظر شخصی می‌کنند.

برای تعریف صحیح از دین ابتدا باید بپرسیم: چه کسی حق دارد دین را تعریف کند؟ چه کسی حق دارد محور آن را مشخص کند؟

بنابر حکم عقل برای تعریف هر پدیده باید به صاحب آن مراجعه کرد و صاحب دین هم خداست. پس تنها خداوند متعال حق دارد تا دین را تعریف کند و محور آن را مشخص نماید. اگر بخواهیم دین را خیلی ساده تعریف کنیم، دین آیین بندگی خداست.

جریان‌های دین ورزی در دوران مدرن

در نیمه قرن بیستم دانشمندان علومی مانند روان شناسی و جامعه شناسی که همواره در پی رد و نفی دین بودند، با نگاهی کارکردگرایانه به دین و کارکردهای مثبت آن نگریستند. این تغییر نگاه جامعه شناسی و روان شناسی به دین، به مذاق برخی از دینداران، به ویژه روشنفکران دینی خوش آمد و آنان گمان کردند جامعه شناسی، روان شناسی و حتی فلسفه دین، دست از دین ستیزی برداشته و سر تسلیم در برابر آن فرود آورده است؛ در حالی که این علوم، بر اساس مبانی‌شان، باید فارغ از تعیین حق و باطل عمل کنند و تنها به کارکردهای دنیوی این پدیده ها توجه نمایند. ارزش‌گذاری این کارکردها نیز به مبنای ارزش‌ها بستگی دارد و می‌تواند تفسیرهای کاملاً متفاوتی پیدا کند. به بیان دیگر، اگر برخی دست اندرکاران این علوم درباره منشا یا حقانیت دینی سخن گفته‌اند، فراتر از حوزه دانش و ماموریت آن‌ها بوده است. 

بدین صورت بخش مهمی از روشنفکری دینی، تحت تاثیر دستاوردهای جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و فلسفه دین، دین الهی را تعریف کرده است و در نهایت، کارکردهای دین را – آن هم از منظر این علوم- جایگزین تعریف واقع‌گرایانه و جامع آن نموده است. این اشتباه سنگین، منشا التقاط‌های بزرگی گردیده است. 

شاید در ابتدا مواجهه با این گونه جریان های دین ورزی در دنیای مدرن به نظر خطرناک نرسد. اما باید دانست که هرگونه اعمال نظر سلیقه‌ای در دین، موجب انحراف خواهد شد. برای دینداری صحیح باید محور دین را به درستی شناخت و از انحرافات و نتایج ناشی از جا به جایی محور دین آگاه بود.

محور مقدس دین

دکتر علیرضا موذن در جلد اول مجموعه کتاب محور مقدس جریان های دین ورزی را با توجه به این که چه موضوعی را محور قرار داده، به چند دسته تقسیم کرده‌اند. در این تقسیم‌بندی، سه جریان مهم دین ورزی «اخلاق محوری»، «احکام محوری»، و «امام محوری» است. سپس با نگرشی عقلانی، مبانی فکری «پلورالیسم» و «دلِ پاک» مورد نقد قرار می‌گیرد. در پایان با استناد به آیات و روایات، «امام» به نمایندگی از خدا، به‌عنوان محور دین معرفی می‌شود.

مجموعه‌ی محور مقدس، یک مجموعه‌ی چهار جلدی است. در جلد دوم از این مجموعه با عنوان «آدم خوبه»، با آیات محکم و روایات متواتر، ایده «امام محوری» اثبات می‌شود و مشخص می‌شود جریان‌های «اخلاق محور» و «احکام محور» تنها ادّعای این مفاهیم مقدّس را دارند. در واقع آن‌ها، نه «احکام محورند» نه «اخلاق محور»؛ که اگر چنین بودند، با حجت عقل و نقل، می‌بایست بر پای حجّت برگزیده خدا بوسه می‌زدند.

پس از آن که در دو جلد گذشته، جایگاه محوری حجّت برگزیده الهی در دین‌ورزی شناخته شد؛ در جلد سوم، ابعاد و حوزه‌های دیگر این جایگاه بررسی می‌شود و در نهایت، نقش آن‌ها مهم‌تر، مؤثرتر و ارتقایافته‌تر و محوری‌تر یافت می‌شود. همچنین با تحلیل مبنای آفرینش الهی، جایگاه حضرات معصومین علیهم السلام به عنوان پیشه و زمینهِ موقعیّتِ ویژه حجّت الهی در دین ورزی مورد رضایت خداوند، تثبیت می‌شود. کسب معرفت بیشتر نسبت به مقام منحصر به فرد و جایگاه ویژه حضرات چهارده معصوم علیهم السلام نزد خداوند، موضوع و هدف این جلد است.

در جلد چهارم، به «شیطان شناسی» و برنامه استراتژیک شیطان در برابر امر آیین بندگی خداوند پرداخته شده است.

پیشنهاد می‌شود اگر به بحث دین و جریان های دینی علاقه‌مند هستند، و می‌خواهید در زمینه آموزش دین فعالیت موثر داشته باشید، کتاب محور مقدس به عنوان یک منبع مطالعاتی با موضوع شناخت دین و جریان‌های دین‌ورزی در دنیای مدرن را مطالعه کنید.

دوره آموزشی دین شناسی و جریان شناسی دینی

کانون فرهنگی بصائر، بر مبنای مجموعه چهار جلدی محور مقدس نوشته دکتر علیرضا موذن، دوره‌های آموزشی اعتقادی با عناوین «محور مقدس 1 و 2» و «شیطان شناسی» برگزار می‌کند. این دوره‌ها ویژه‌ی فعالان فرهنگی، معلمان و مربیان دینی، اساتید قرآنی و مدرسین کلاس‌های مذهبی برگزار می‌شود. در این دوره‌ها، همراه با تدریس کتاب و حضور اساتید برجسته در این حوزه، بستری برای گفت‌وگو و طرح سوال پیرامون این موضوعات را فراهم ساخته‌ایم.