یکی از مهم‌ترین رخدادها در تاریخ اسلام، واقعه‌ی غدیر خم است. واقعه‌ای که همه امت اسلامی بر وقوع آن اتفاق نظر دارند. در روز ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم هجری، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در سرزمین غدیر خم، در بازگشت از حج، در جمع انبوهی از مسلمانان، به امر الهی، در ضمن ایراد خطبه‌ای تاریخی، امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام را به عنوان وصی و جانشین خود معرفی کردند.
خدای متعال درباره نشر و ترویج واقعه غدیر، عنایت بسیار نموده، تا این که همواره زبانزد همگان باشد و راویان در هر عصر و زمانه‌ای این ماجرا را نقل کنند. علامه امینی با عنایت به همین موضوع، کتاب الغدیر را نوشت و راویان و شعرای غدیر را بر اساس قرن زندگی آن‌ها مورد بررسی قرار داد.
تمامی ائمه علیهم‌السلام نیز پیوسته یادآور ماجرای غدیر بودند و به آن احتجاج می‌کردند و بر گرامیداشت این روز به عنوان یک عید بزرگ تاکید می‌کردند. در این مقاله قصد داریم به شرح مختصر واقعه غدیر و اهمیت آن در کلام اهل بیت و منابع آن در شیعه و اهل سنت بپردازیم.
ماجرای غدیر خم
رسول خدا در دهمین سال هجرت، با عده بسیاری از مسلمانان آهنگ زیارت خانه خدا نمود. و خبر برگزاری این حج، در میان قبایل و طوایف مختلف به دستور آن حضرت اعلان شد. در نتیجه، گروه عظیمی به مدینه آمدند تا در انجام این تکلیف الهی و مناسک حج شرکت نمایند. این تنها حجی بود که پیامبر اکرم بعد از مهاجرت به مدینه و در سال پایانی عمر خود انجام دادند، چرا که هرگز نه پیش از آن و نه بعد از آن، تکرار نگردید. این حج به اسامی متعددی در تاریخ ثبت شده است، مانند: حجه الوداع، حجه الاسلام، حجه البلاغ، حجه الکمال و حجه التمام.
رسول خدا در روز شنبه بیست و چهارم یا بیست و پنجم ماه ذیقعده الحرام به قصد حج، پیاده از مدینه خارج شد و به اتقاق مهاجرین و انصار و قبایل عرب و گروه عظیمی از مسلمانان حرکت نمود. این کاروان عظیم پس از ده روز به مکه رسیدند و در روز سه شنبه به زیارت خانه خدا نائل آمدند. پس از آنکه رسول خدا با جمعیتی که به همراه آن حضرت بودند، مناسک حج را انجام دادند آهنگ بازگشت به مدینه نمودند. در میان راه و در روز هجدهم ذی حجه به غدیر خم که نزدیک جحفه است رسیدند. در این منزلگاه راه‌های مدینه، مصر و عراق منشعب و جدا می‌شود. در این هنگام جبرئیل امین فرود آمد و این آیه را بر پیامبر اعظم نازل فرمود:
يا أَيُّهَا الرَّسُول بَلِغْ مَا أُنْزَلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ (مائده-67)
ای فرستاده خدا آنچه که به تو نازل گشته به مردم ابلاغ نما.
امین وحی الهی از طرف خداوند به آن حضرت امر کرد که علی را به ولایت و امامت معرفی و منصوب نماید و آنچه درباره پیروی مسلمانان از او و اطاعت اوامر او از جانب خدا واجب آمده، به همگان ابلاغ فرماید. در این هنگام آن‌ها که از آن مکان گذشته بودند به امر پیغمبر اکرم بازگشتند و آن‌ها هم که در دنبال قافله بودند رسیدند و در همان جا متوقف شدند.
در این سرزمین انبوهی از درختان کهن و سایه گستر وجود داشت. پیغمبر دستور دادند که کسی زیر پنج درختی که به هم پیوسته بودند، فرود نیاید و خار و خاشاک زیر آن درختان را برطرف سازند. به هنگام ظهر، حرارت هوا شدت یافت به طوری که مردم قسمتی از ردای خود را بر سر و قسمتی را زیر پا افکندند و برای آسایش پیامبر چادری تهیه نمودند و آن را روی درخت افکندند تا سایه مناسبی برای پیغمبر و فراهم گشت. وقت اذان ظهر فرا رسید و آن حضرت در زیر سایه، درختان نماز ظهر را با همراهان خود اقامه نمودند. پس از پایان نماز آن حضرت در میان گروه حاضرین، بر محل مرتفعی که از جهاز شتران ساخته بودند قرار گرفت و به ایراد خطبه پرداخت و با صدای بلند همگان را متوجه ساخت و پس از حمد و ستایش خداوند و گواهی به یگانگی او، چنین فرمود:
ای مردم خداوند مهربان و دانا به من خبر داده که دوران عمرم سپری گشته و نزدیک است که دعوت خداوند را اجابت نمایم و به سرای باقی بشتابم. من و شما بر حسب آنچه به عهده داریم مسئولیم. اینک اندیشه و رأی شما چیست؟ مردم :گفتند ما گواهی می‌دهیم که تو رسالت و مسئولیت خود را ابلاغ نموده، و از موعظه و پند ما و کوشش در راه وظیفه دریغ ننمودی خدای به تو پاداش نیکو عطا فرماید. سپس آن حضرت فرمود: آیا نه این است که شما به یگانگی خداوند و اینکه محمّد بنده و فرستاده اوست گواهی می‌دهید؟ و به این که بهشت و دوزخ و مرگ و قیامت تردیدناپذیر است و مردگان را خدا در روز رستاخیز بر می‌انگیزد؟ همگان گفتند: آری به این حقایق گواهی می‌دهیم.
آن گاه پیغمبر عرضه داشت خداوندا تو گواه و شاهد باش، سپس فرمود: من در انتقال به سرای دیگر و رسیدن به حوض کوثر بر شما پیشی خواهم گرفت و شما نیز در کنار حوض نزد من وارد می‌شوید. بیندیشید و مواظب باشید که پس از من با دو گوهر گران‌بها و ارجمندی که در میان شما می‌گذارم چگونه رفتار می‌نمایید؟
در این موقع یکی از حاضران در میان مردم بانگ بر آورد یا رسول الله آن دو گوهر گران‌بها و ارجمند چیست؟ فرمود: اول کتاب خدا است که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگر آن در دست شما است (کنایه از اینکه کتاب خدا وسیله ارتباط شما با خداوند است بنابر این آن را محکم بگیرید و هرگز رها نکنید تا گمراه نشوید) و دیگری عترت و اهل بیت من است. خدای مهربان و دانا مرا آگاه نمود که این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا در کنار حوض کوثر نزد من وارد شوند. بنابراین بر آن دو پیشی نگیرید و از پیروی آن‌ها باز نایستید و کوتاهی نکنید که هلاک خواهید شد.
سپس دست علی را گرفت و او را بلند نمود تا به حدی که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد و مردم او را دیدند و شناختند. آنگاه فرمود: ای مردم! کیست که بر اهل ایمان از خود آن‌ها سزاوارتر است؟ گفتند: خدا و رسولش داناترند. آن حضرت فرمود: خدا مولای من است و من مولای مؤمنین هستم و از خودشان بر آن‌ها سزاوارترم. پس هر کس که من مولای اویم علی مولای او خواهد بود. و این سخن را سه بار و بنا به گفته احمد بن حنبل پیشوای مذهب حنبلی چهار بار - تکرار فرمود. سپس دست به دعا بلند کرد و گفت: بار خدایا دوست بدار هر کس که او را دوست دارد، و دشمن دار کسی که او را دشمن دارد و یاران او را یاری نما، و خوارکنندگان او را خوار گردان و او را معیار و میزان و محور حق و راستی قرار ده.
آنگاه حضرت فرمود باید آنان که حاضرند ماجرای امروز را به غایبین برسانند و ابلاغ نمایند. هنوز جمعیت پراکنده نشده بودند که جبرئیل امین وحی الهی رسید و این آیه را نازل کرد:
الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَنِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً (مائده-3)
در این موقع پیغمبر اکرم فرمودند: الله اکبر بر اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودی خدا به رسالت من و ولایت علی بعد از من. سپس جمعیت حاضر شروع کردند به تبریک و تهنیت گفتن به امیرالمؤمنین علیه‌اسلام و به دستور پیامبر افراد تک به تک با امیرالمؤمنین علیه‌السلام بیعت کردند و این بیعت سه روز به طول انجامید.
خطبه غدیر در منابع شیعه و اهل سنت
واقعه‌ی غدیر از آن دسته وقایع تاریخی است که نقل آن محدود به منابع شیعه نیست. اهل سنت، در اثبات این حدیث و پذیرش صحت آن و گرایش به مفاد آن و صحیح شمردن احادیث غدیر و ادعای تواتر آن، کمتر و عقب تر از شیعیان نیستند. البته به جز عده‌ای که بیراهه رفته‌اند و تعصب کورکورانه، آنان را به گفتار بی‌پایه واداشته است. فقط از امثال ابن تیمیه برمی‌آید که بگوید: عید گرفتن این روز هیچگونه دلیلی ندارد و در بین سلف، چه از اهل بیت و چه از دیگران، کسی آن را جشن نگرفته است!
این واقعه در کتابهای معتبر عامه همچون: صحیح مسلم، صحیح ابن حبان، سنن بزاز، سنن ترمزی، سنن ابن ماجه، المستدرک علی الصحیحین: حاکم نیشابوری، مسند الصحابه: رویانی، انساب الاشراف: بلاذری، مسند احمدبن حنبل، خصائص امیرالمؤمینین: نسایی، مشکل الآثار: ابوجعفر احمد طحاوی، التاریخ الکبیر: بخاری، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، الامامه و السیاسه: ابن قتیبه دینوری و بسیاری کتابهای دیگر نقل شده است.
همچنین از منابع شیعه می‌توان به کتابهای کافی، قرب الاسناد، تفسیر عیاشی، تفسیر علی بن ابراهیم قمی، مروج الذهب، صحیفه الرضا، تحف العقول، عیون اخبار الرضا، الخصال، معانی الاخبار، الشافی فی الامامه، امالی شیخ صدوق و امالی شیخ مفید اشاره کرد.
هرچند که در تمام مستندات غدیر، خطابه و ماجرا به صورت کامل نقل نشده است، اما حدیث غدیر از جمله احادیث متواتر است و در وقوع آن شکی نیست. روایت زیر از کتاب صحیح مسلم، ج4، ص 1873 به واقعه غدیر اشاره دارد:
قَامَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَوْمًا فِينَا خَطِيبًا، بِمَاءٍ يُدْعَى خُمًّا بَيْنَ مَكَّةَ وَالْمَدِينَةِ فَحَمِدَ اللهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ، وَوَعَظَ وَذَكَّرَ، ثُمَّ قَالَ: «أَمَّا بَعْدُ، أَلَا أَيُّهَا النَّاسُ فَإِنَّمَا َنَا بَشَرٌ يُوشِكُ أَنْ يَأْتِيَ رَسُولُ رَبِّي فَأُجِيبَ، وَأَنَا تَارِكٌ فِيكُمْ ثَقَلَيْنِ: أَوَّلُهُمَا كِتَابُ اللهِ فِيهِ الْهُدَى وَالنُّورُ فَخُذُوا بِكِتَابِ اللهِ، وَاسْتَمْسِكُوا بِهِ» فَحَثَّ عَلَى كِتَابِ اللهِ وَرَغَّبَ فِيهِ، ثُمَّ قَالَ: «وَأَهْلُ بَيْتِي أُذَكِّرُكُمُ اللهَ فِي أَهْلِ بَيْتِي، أُذَكِّرُكُمُ اللهَ فِي أَهْلِ بَيْتِي، أُذَكِّرُكُمُ اللهَ فِي أَهْلِ بَيْتِي» ...
در صحیح مسلم از یکی از صحابه نقل شده است: پیامبر روزی در میان ما بر سر آبی به نام خم در فاصله‌ی بین مکه و مدینه ایستاد و سخنرانی کرد و در سخنرانی‌اش خداوند را سپاس گفت و او را ستایش کرد، مردم را نصیحت نمود و پند داد سپس فرمود: «اما بعد: ای مردم! من هم بشری همچون شما هستم، نزدیک است که فرستاده‌ی خداوند به سویم بیاید و من دعوت پروردگارم را اجابت کنم. من دو چیز گرانسنگ در میانتان بر جای می‌گذام: نخست کتاب خداوند که در آن هدایت و نور است. پس کتاب خداوند را بگیرید و به آن تمسک بجویید.» پس مردم را به کتاب خداوند تشویق و ترغیب نمود؛ سپس فرمود: «و اهل بیت من؛ در مورد اهل بیتم خدا را در نظر آورید، در مورد اهل بیتم خدا را در نظر آورید، در مورد اهل بیتم خدا را در نظر آورید.» ...
انحراف در معنای خطبه غدیر و ولایت و جانشینی امیرالمومنین
به نظر شما بیان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روز غدیر شیوا و رسا بود؟ آیا ایشان مطلبشان را به گونه‌ای بیان کردند که برای همه واضح و روشن باشد؟
شکی نیست که پیامبر گرامی اسلام، فصیح‌ترین و سخنورترین فرد عالم هستند. اگر نگاهی به متن خطابه غدیر بیندازیم خواهیم دید که امکان بیان موضوع با شیوه‌ای بهتر و روشن‌تر وجود نداشت. شواهد و قرائن نیز ناظر بر این است که مخاطبان کاملا متوجه فرمایشات پیامبر اکرم شده‌اند.
تبریک شیخین، ابوبکر و عمر به امیرالمؤمنین علیه‌السلام در تاریخ ثبت شده است که گفتند: بر تو مبارک باشد ای پسر ابی‌طالب که از امروز به بعد مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن گشتی. و ابن عباس گفت: به خدا سوگند که این امر (ولایت علی) بر همه واجب شد. سپس حسّان بن ثابت شاعر معروف گفت: یا رسول الله اجازه فرما تا درباره علی اشعاری بسرایم. پیامبر فرمودند: به میمنت و برکت الهی بگو. در این هنگام حسّان برخاست و چنین گفت: ای گروه بزرگان قریش در محضر پیغمبر اسلام درباره ولایت علی که مسلّم و قطعی گشت، اشعار خود را آغاز می‌کنم و گفت:
يناديهم يوم الغدير نبيّهم / بخم وأسمع بالرسول منادياً
وقال فمن مولاكم ووليكم؟ / فقالوا ولم يبدو هناك التعادياً
الهك مولانا و انت ولينا / ولن تجدنّ منا لك اليوم عاصياً
فقال له قم يا عليّ فانني / رضيتك من بعدي اماماً و هادياً
فمن كنت مولاه فهذا وليّه / فكونوا له أنصار صدق موالياً
هناك دعا اللهم والي وليه / وكن للذي عادى علياً معادياً
با این اوصاف چگونه موضوع ولایت و جانشینی مورد اختلاف مسلمانان قرار گرفت؟ چگونه مسلمانان پس از شهادت پیامبر، شتابان بر مخالفت فرمان حضرتش کوشیدند و به بیش‍ترین سفارش ایشان، کم‌ترین بهایی ندادند؟ رخداد‌های پیش از شهادت پیامبر اکرم و اندکی پس از آن، از حساس‌ترین وقایع، و آکنده از سیاست، پنهان‌کاری و پیچیدگی است.
کانون فرهنگی بصائر در دوره آموزشی تاریخ تحلیلی اسلام، به تحلیل و جریان‌شناسی این دوره حساس تاریخی پرداخته است. این دوره به صورت غیرهمزمان (آفلاین) در اختیار همه علاقه‌مندان به تاریخ قرار گرفته است، تا بتوانند بدون هیچ گونه محدودیت از محتوای دوره آموزشی استفاده کنند. برای مطالعه بیشتر به بخش ثبت نام دوره‌های آفلاین در منوی دوره‌های آموزشی مراجعه کنید.
در توجیه اتفاقات صدر اسلام، و نافرمانی آشکار مسلمانان آن زمان از دستور پیام اکرم، افرادی به طرح شبهاتی همچون تغییر معنای مولا در حدیث غدیر یا ماجرای سپاه یمن پرداخته اند؛ و سعی کرده اند واقعه غدیر را به گونه‌ی دیگری جلوه دهند. با توجه به اهمیت این موضوع برای همه انسان‌ها در همه روزگاران، و ادامه‌دار بودن راه معاندان برای انکار فرمایشات رسول خدا، ما باید به نیکی به وظیفه‌ی خود در ابلاغ سخن پیامبر به دیگران عمل کنیم.
ایتا
بله
اینستاگرام
دیدگاه خود را بنویسید