رسانه چیست؟ آیا می‌توان آن را از زندگی حذف کرد؟

شاید بسیاری از مربیان دینی فکر کنند که رسانه می‌تواند برای دانش‌آموزان و فرزندان بسیار پرخطر باشد، اما راهکار چیست؟ آیا می‌توانیم صورت مسئله را پاک کنیم و رسانه را از دسترس آن‌ها خارج کنیم یا باید چاره‌ی دیگری اندیشید؟

آیا شما از ترس خطراتی مثل گازگرفتی، برق گرفتگی، آتش‌سوزی، ریزش‌هایی در پی زلزله و... کلاً از زندگی در یک آپارتمان صرف نظر می‌کنید و در «چادر» زندگی می‌کنید؟ یا اینکه حاضر نیستید مزیت‌های آپارتمان را از دست بدهید و درضمن، تلاش می‌کنید نکات ایمنی را رعایت کنید تا خطری متوجه شما نشود؟!

رسانه نیز علیرغم چالش‌هایی که در خود دارد، قابل حذف از زندگی بشر نیست و اساساً پاک کردن صورت مسئله، روش صحیحی نیست. 

در این مقاله می‌خواهیم به بررسی این موضوع بپردازیم که اساسا رسانه چیست؟ و چه جایگاهی در زندگی بشر پیدا کرده است؟ با توجه به جایگاه و محبوبیت رسانه نزد بشر، آیا می‌توان آن را بخاطر خطراتی که دارد، از زندگی حذف کرد یا باید چاره دیگری اندیشید؟

رسانه چیست؟

رسانه به عبارتی بسیار ساده یعنی «رساننده پیام». یعنی هرچیزی که پیام را برساند؛ مثلا اگر شما یک «کیپا» (کلاه کوچک که معمولا سفید رنگ است) بر سر دارید، این پیام را به مردم می‌رسانید که یک یهودی هستید.

البته رسانه در اصطلاح دنیای امروز، به همه این رساننده‌های پیام گفته نمی‌شود بلکه منظور، «انتقال اطلاعات بوسیله برخی ابزارها مثل رادیو، تلویزیون، وبسایت‌ها، شبکه‌های احتماعی و... است که در آن، اطلاعات از منابع محدود به مخاطب انبوه می‌رسد».

رسانه همیشه بخشی از زندگی انسان بوده است و اگر آن را حذف کنیم، نه تنها زندگی اجتماعی ممکن نیست، بلکه به دورانی قبل از دوره‌های ابتدایی زندگی بشر برمی‌گردیم، چرا که آن‌ها هم از رسانه استفاده می‌کردند!

تاریخچه رسانه

رسانه همواره جزئی از زندگی بشر بوده است؛ به تاریخچه رسانه در طول حیات بشر توجه کنید:

• رسانه شفاهی

در دوره‌های ابتدایی حیات بشر، رسانه بیشتر به شکل شفاهی بود و جارچیان و روحیانیان، پیام‌ها را منتقل می‌کردند. این روند تا سال 1453 میلادی ادامه داشت.

• رسانه مکتوب

پیش از رسانه شفاهی، خط و کتابت وجود داشته است اما به دلیل اینکه عمده مردم بی‌سواد بوده‌اند و همچنین، کتابت توسط اشخاص انجام می‌شده است که بسیار زمان‌بر و سخت بود، ارتباطات بیشتر به شیوه شفاهی بوده تا مکتوب. اما با استفاده بهینه از صنعت چاپ توسط گوتنبرگ در قرن 15 میلادی، شاهد تحولی در زمینه ارتباطات هستیم.

صنعت چاپ پیش از گوتنبرگ نیز وجود داشته است و در چین و کره، استفاده می‌شده اما گوتنبرگ روشی ابداع کرد که بوسیله حروف چاپی قابل جابجایی و ماشین چاپ، بتوان محتوا را با دقت و سرعت به چاپ رساند.

پیشرفت صنعت چاپ موجب شد که امکان انتشار نوشته‌های خبری افزایش یابد تا اینکه نهایتا در اوایل قرن 16 میلادی، مطبوعات چاپی تولید شد و اخبار به شکل کالا درامد. در همین دوران، سانسور و همچنین آگهی‌های تجاری نیز وجود داشته است.

• رسانه الکترونیکی

ساخت تلگراف در سال 1832 توسط ساموئل مورس، و ساخت تلفن توسط الکساندر گراهام بل و دوستش واتسن در سال 1876، تحول بزرگی در زمینه ارتباطات و رسانه بوده است. تلگراف موجب انتقال اطلاعات با سرعت بالا شده بود و تلفن، امکان انتقال صدا را فراهم کرده بود.

پس از آن، گولِلمو مارکونی در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20، استفاده از رادیو را به شکل گسترده افزایش داد و این خود تحولی مهم بوده است. رادیو سالیان قبل در 1897 توسط تسلا، اختراع شده بود اما مارکونی توانست آن را به شکل عمومی و برای ارتباطات به کار گیرد.

یکی دیگر از پیشرفت‌های چشمگیر عصر رسانه‌های التکرونیکی، تولد سینما و تلویزیون بوده است. تلویزیون بعد از جنگ جهانی دوم، به یک رسانه همگانی تبدیل شد. اختراع تلویزیون یک سیر تحویل طولانی‌ای داشته است که در سال 1884 میلادی توسط یک دانش‌آموز آلمانی به نام پاول نیپکو شروع شد و نهایتا در سال 1925 توسط یک دانشمند اسکاتلندی به نام جان لوگی بِرد، به اتمام رسید. نخستین ایستگاه تلویزیونی ایران در سال 1337 شمسی، راه‎‌اندازی شد.

تلویزیون بعنوان یک رسانه بسیار مهم و تاثیرگذار در قرن 20 شناخته می‌شود. اما گسترش کامپیوتر، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، تحولی چشمگیر را پدید آورد که تقریبا تمام اختراعات قبلی را تحت پوشش قرار داد.

ایده و طراحی کامپیوتر، به سال 1830 برمی‌گردد اما نخسیتن کامپوتر دیجیتال که واقعا ساخته شد، در سال 1945 بوده است. سازمان‌های مختلف در سال 1960 به دنبال راهی می‌گشتند که این کامپیوتر‌ها را به هم وصل کند و بدین ترتیب ما ریشه اینترنت را در آنجا می‌بینیم اما در سال 1990، اینترنت به شکل همگانی و جهان‌شمول، گسترش یافت. در همین دوران، وبلاگ نویسی نیز ظهور پیدا کرد و مردم دریافتند که می‌توانند درمورد افکار خود در اینترنت بنویسند و تبادل نظر کنند.

کم کم استفاده از چت روم‌ها و رسانه‌های اجتماعی گسترش یافت. یکی از رسانه‌های اجتماعی بسیار پرمصرف و محبوب امروزه اینستاگرام است که نسخه ios آن در سال 2010 به صورت رسمی منتشر شد و 2 سال بعد، نسخه android آن نیز منتشر شد و در همان سال‌های ابتدایی وارد ایران شد.

• نسل بعدی رسانه؛ واقعیت مجازی یا Virtual Reality

در آینده، چه چیزی جای رسانه فعلی را می‌گیرد؟ یکی از نسل‌های درحال ظهور رسانه، «واقعیت مجازی» است که در آن، شما فیلم و فضای مجازی را نمی‌بینید بلکه کاملا درون فیلم و فضای مجازی قرار می‌گیرید. البته برای نظر دادن قطعی درمورد نسل جدید رسانه هنوز زود است.

محبوبیت رسانه

چرا رسانه انقدر محبوب شده است؟ تا جایی که داشتن رسانه به اندازه نان شب هم واجب شده است!

• سرگرمی و تخیل

امروزه رسانه به ابزاری برای سرگرمی و رفع خستگی تبدیل شده است. افراد در لحظاتی که می‌خواهند به استراحت بپردازند و از فضای کار و خانه و مشکلاتی که دارند، چند لحظه دور بمانند، به رسانه روی می‌آورند. اگر از منظر رفع خستگی به رسانه نگاه کنیم، خیلی هم چیز بدی نیست و مثل یک فنجان چای یا قهوه می‌تواند حال انسان را لحظاتی بهبود بخشد، اما گاهی این سرگرمی به قدری فرد را در دنیای خود غرق می‌کند که جای کار‌های مفید افراد را پر می‌کند و شبانه روز، انسان را وابسته به خود می‌کند.

• اطلاع رسانی

اخبار گوناگون سیاسی، ورزشی، فرهنگی و... توسط رسانه منتشر می‌شود و به آگاهی افراد کمک می‌کند. در گذشته، به دلیل محدودیت رسانه، «بشر می‌بایست به دنبال رسانه بدود»! اما امروزه برعکس شده و «این رسانه است که باید به دنبال مخاطب خود بدود»! چرا که امروزه رسانه دارای محتوا‌های فراوانِ دسته‌بندی شده است و مخاطب طبق سلیقه خود می‌تواند محتوایی که دوست دارد بشنود را انتخاب کند. بدین ترتیب رسانه جذابیت بالایی پیدا می‌کند چرا که افراد طبق سلائق و علائق شخصی خود، محتوا‌های دلخواهشان را دنبال می‌کنند.

• ایجاد فضای گفتگو

رسانه امکان گفتگو و تعامل بین افراد را افزایش داده است. امروزه دیگر نیازی به پست کردن نامه‌های خود نیست بلکه به سادگی می‌توان در بستر‌های مختلفی، به گفتگو پرداخت.

• یک مثال واقعی:

جنبش «جان سیاه پوستان مهم است» یا همان “Black Lives Matter” یک جنبش اجتماعی و سیاسی است که در سال 2013 در آمریکا، در اعتراض به نژادپرسی و خشونت پلیس علیه سیاه‌پوستان آغاز شد.

این جنبش به دنبال پایان نژادپرستی است و علاوه بر آمریکا، در کشور‌های دیگر نیز طرفدارانی پیدا کرده است.

رسانه‌های اجتماعی نقش مهمی در آگاهی مردم ایفا کرده است؛ رسانه‌ها با اطلاع‌رسانی‌های مختلفی مثل خبر قتل مایکل براون توسط پلیس، نقش مهمی در افزایش آگاهی مردم داشته است. فعالان جنبش نیز امکان به اشتراک گذاری نظرات خود را در پلتفرم‌های مختلف داشته‌اند و به بحث‌هایی درخصوص عدالت اجتماعی دامن زدند و حمایت برخی افراد را نیز جلب کردند.

این پوشش رسانه‌ای، در سیاست ایالات متحده بی‌تاثیر نبود و باعث شد برخی تغییرات در سیاست‌های پلیسی رخ دهد.

جایگاه رسانه در زندگی بشر

وقتی به تاریخچه رسانه نگاهی می‌اندازیم، می‌بینیم که رسانه در دوران مختلف به شکل‌های مختلف وجود داشته است و از ساده‌ترین شکل که رسانه شفاهی است، تا پیشرفته‌ترین حالتِ فعلی که دنیای اینترنت و انواع پلت‌فرم‌های آن است، همواره رسانه جزوی از زندگی بشر بوده است. رسانه در ادوار مختلف، مورد استقبال بشر واقع شده است و مثل یک دوست محبوب، کنار افراد بوده است. بنابراین به این سادگی نمی‌توان گفت به دلیل پیامد‌های منفی که رسانه می‌تواند داشته باشد، باید آن را از زندگی حذف کرد؛ اساسا پاک کردن صورت مسئله راه درستی نیست. هرچه ما بیشتر تلاش کنیم رسانه را محدود کنیم، رسانه بیشتر تلاش می‌کند جای خود را میان نسل جدید باز کند. 

بنابراین کاری که باید بکنیم آن است که به شکل واقع‌بینانه، کارکرد‌های مختلف رسانه را بشناسیم، مزایا و معایب آن را دریابیم و سپس یک جهان‌بینی صحیحی از آن به دست آوریم. در یک کلام، با داشتن «سواد رسانه» می‌توان با خاطری آسوده وارد دنیای رسانه شد و تا حد زیادی خود را در برابر مضرات آن مصون نگاه داشت، ضمن اینکه خودمان را از فواید آن بی‌نصیب نمی‌کنیم.

برای آشنایی با مبحث سواد رسانه، از کتاب‌های زیر دیدن کنید: