از نخستین روز دعوت علنی پیامبر اکرم در یوم الدار تا روز غدیر، پیامبر رحمت پیوسته پیوند ناگسستنی میان توحید، نبوت و امامت را بیان و بر آن تاکید کردند. همچنان که شاهد هستیم، کسانی که امامت را کنار گذاشتند، در اعتقاد به خداوند هم دچار انحراف شدند؛ مثل اعتقاد به جسمت داشتن خداوند، یا اعتقاد به جبر و... که همگی از دوری از اهل بیت علیهم السلام ناشی شده است. بهره‌مندی از امام هر زمان، مستلزم شناخت صحیح از امام معصوم است، و قدم برداشتن در راه این شناخت وظیفه‌ی خود ماست. در حدیثی از حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها از پیامبر اکرم نقل شده است که فرمودند: مثل امام، مثل کعبه است. به نزد او می‌روند و او به نزد کسی نمی‌آید.(1) وظیفه‌ی شناخت و مراجعه به امام معصوم یکی از محکم‌ترین دستورات دین است. حدیث «مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً»(2) از پیامبر اکرم که در میان شیعه و سنی متواتر معنوی است، حاکی از لزوم و اهمیت این موضوع است. در این مقاله قصد داریم به بررسی وجوه و دلایل ضرورت و اهمیت امام شناسی در اسلام بپردازیم.
معرفت امام به چه معناست؟
پیش از بیان لزوم و اهمیت معرفت امام معصوم، باید به این سوال پاسخ دهیم که معرفت امام به چه معناست؟ شناخت و معرفت حجت خداوند از نعمت‌هایی است که خدا به واسطه آن بر مومنان منت گذاشته است؛ و در روز قیامت از آن سوال می‌شود. طبق سنت الهی هرکس از این نعمت به نحو درست استفاده کند و هدایت الهی را بپذیرد خداوند بر نعمتش می‌افزاید و درجات معرفت او را بالا می‌برد.
با توجه به روایات معصومین علیهم السلام معرفت امام عبارت است از: اول شناخت اطلاعات شناسنامه‌ای و دوم شناخت جایگاه امام در عالم هستی و وظایف ما نسبت به او؛ شناخت صفات و ویژگی‌هایی مثل عالم به علم وهبی الهی، عصمت، مفترض الطاعه بودن، مقام خلیفه اللهی، هادی امت، و ... . در ادامه به اهمیت این شناخت در منظومه دین می‌پردازیم.
چرا معرفت امام ضروری و لازم است؟
حال که با معنای امام شناسی آشنا شدیم، به این سوال پاسخ دهیم که اهمیت این موضوع در چه حد است؟ آیا می‌توان بدون شناخت امام، به دین مورد رضایت خداوند رسید؟ در ادامه به وجوه مختلف لزوم و اهمیت معرفت امام معصوم و آثار این معرفت می‌پردازیم.
شناخت امام، شرط مسلمان بودن
شرط ورود در اسلام، اقرار به یگانگی خداوند و نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است. کسی که به این دو اعتقاد قلبی داشته باشد، از تمامی دستورات خدا و پیامبر اطاعت می‌کند و آن‌ها را به جان می‌پذیرد. مهم‌ترین دستور خداوند که در روز غدیر آن را اکمال دین خواند، اعتقاد به ولایت و امامت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و امامان از نسل ایشان و اطاعت از امر ایشان است. در این موضوع به حدیثی از امام صادق علیه‌السلام اشاره می‌کنیم:
«مِنَّا اَلْإِمَامُ اَلْمَفْرُوضُ طَاعَتُهُ مَنْ جَحَدَهُ مَاتَ يَهُودِيّاً أَوْ نَصْرَانِيّاً وَ اَللَّهِ مَا تَرَكَ اَللَّهُ اَلْأَرْضَ مُنْذُ قَبَضَ اَللَّهُ آدَمَ إِلاَّ وَ فِيهَا إِمَامٌ يُهْتَدَى بِهِ إِلَى اَللَّهِ حُجَّةً عَلَى اَلْعِبَادِ مَنْ تَرَكَهُ هَلَكَ وَ مَنْ لَزِمَهُ نَجَا حَقّاً عَلَى اَللَّهِ.»(3)
«امامی که طاعتش واجب است از ماست. کسی که او را انکار کند یهودی یا نصرانی می‌میرد. سوگند به خدا، زمین از زمانی که آدم علیه‌السلام قبض روح شده است از امامی که به سوی خدا هدایت کند، خالی نشده است. امامی که حجت خدا بر بندگان است و کسی که او را ترک کند، هلاک می‌شود و کسی که ملازم او باشد نجات یابد.»
هرچند که در این دنیا، اقرار زبانی و گفتن شهادتین برای مسلمان خواندن یک فرد، کافی است؛ اما در نزد خدا و در روز قیامت، معیار اعتقاد قلبی و اعمال انسان است. همان طور که در حدیث بالا اشاره شد، شاید کسی در این دنیا مسلمان خوانده شود، اما در آخرت مسلمان محشور نشود. در حدیثی دیگر از امام صادق علیه‌السلام درباره تفاوت ایمان و اسلام سوال کردند. ایشان فرمودند: «اسلام برنامه ظاهری است که مردم دارند، شهادت به یگانگی خدا، و پیامبری محمّد (صلی الله علیه و آله) و برپا داشتن نماز و پرداختن زکات و حجّ خانه خدا، و روزه ماه رمضان، این اسلام است ولی ایمان شناسایی این امر (امامت) است، با این وصف اگر کسی بدان اقرار کند و این امر را نشناسد، مسلمان است ولی گمراه.»(4)
هدایت در گرو شناخت امام معصوم
در این دنیا چه ضرر و زیانی بالاتر از گمراهی در دین؟ اما چگونه می‌توانیم از این ضرر بزرگ جلوگیری کنیم، آن هم در دورانی که انواع شبهات به سمت ما سرازیر شده و گویی افرادی در راستای هدف شیطان تمام قدرت خود را برای دور کردن مردم از دین به کار گرفته اند. دعای معرفت از جمله دعاهایی است که برای حفظ دین و ایمان در سختی‌ها و تردیدهای دوران غیبت به خواندن آن سفارش شده است: اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَکَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِيَّکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی رَسُولَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی رَسُولَکَ لَمْ أَعْرِفْ حُجَّتَکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی.(5)
در این دعا تصریح شده است که حفظ دین و گمراه نشدن، در گرو شناخت صحیح از خداوند، رسول خدا و حجت خداست. امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند: «وَ أَدْنَى مَا یَكُونُ بِهِ الْعَبْدُ ضَالًّا أَنْ لَایَعْرِفَ حُجَّةَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ شَاهِدَهُ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِطَاعَتِهِ وَ فَرَضَ وَلَایَتَهُ؛ کمترین چیزی که - بنده خدا - به واسطه آن گمراه می‌شود، این است که حجت خدا را در زمین نشناسد و به شاهد حق تعالی بر بندگانش که خداوند به اطاعت او فرمان داده و دوستی وی را واجب کرده آشنا نباشد.»(6)
ولایت اهل بیت، شرط قبولی اعمال
روح عبادت و بندگی خداوند، اطاعت و خاضع بودن نسبت به فرمان اوست. اگر کسی با خدا دشمنی کند یا نسبت به او شرک بورزد و در عین حال نماز بخواند، روزه بگیرد و یا به نیازمندان کمک کند، آیا این اعمال مورد قبول خداوند قرار می‌گیرد؟ آیا این اعمال در ترازوی آخرت ارزشی خواهد داشت؟
صراحتا در روایات آمده است، که دشمنی با اهل بیت علیهم‌السلام دشمنی با پیامبر و دشمنی با خداست. پس افرادی که در طول تاریخ به مقابله، جنگ یا سرپیچی از دستور ائمه علیهم‌السلام پرداختند، مصداق آیه‌ی «الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا»(7) هستند؛ هرچند به ظاهر مسلمان باشند.
در این جاست که معنای درست و دقیق از دین و محور مقدس دین اهمیت پیدا می‌کند. برخی در دین، تاکید و محوریت را برای چیزهایی همچون اخلاق یا احکام قرار می‌دهند. این سخن به معنای بی‌توجه بودن به اخلاق یا احکام نیست، بلکه برعکس یک شیعه واقعی باید در خوش اخلاقی و پایبندی به احکام نمونه باشد، اما این موارد در دین محوریت ندارند.
به گفته‌ی پیامبر اکرم، محوری که بدون آن حتی هزار سال عبادت مورد قبول نخواهد بود، ولایت اهل بیت است. رسول خدا فرمودند: «وَ اَلَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ لَوْ أَنَّ رَجُلاً عَبَدَ اَللَّهَ أَلْفَ عَامٍ ثُمَّ أَلْفَ عَامٍ مَا بَيْنَ اَلرُّكْنِ وَ اَلْمَقَامِ ثُمَّ أَتَانِي جَاحِداً لِوَلاَيَتِهِمْ لَأَكَبَّهُ اَللَّهُ فِي اَلنَّارِ كَائِناً مَنْ كَانَ»، «قسم به آن که جان محمد در دست اوست، اگر انسانی، خداوند را هزار سال سپس هزار سال، در بین رکن و مقالم عبادت کند در حالی که ولایت ایشان ]اوصیای پیامبر[ را انکار نماید، هر کس که باشد، خداوند او را به رو در آتش خواهد افکند.»(8)
کانون فرهنگی بصائر در دوره آموزشی محور مقدس به مهم‌ترین موضوع دین، یعنی تعریف دین و محور آن می‌پردازد و ضمن بررسی جریان‌های دینداری، به برخی شبهات مطرح در این حوزه با دیدگاه برون‌دینی و دورن‌دینی پاسخ می‌دهد.
خود را در محضر امام دانستن
یکی از آثار معرفت و امام شناسی این است که او را ناظر بر اعمال خود بدانیم. شخصی که امام زمان خود را به خوبی بشناسد، با امام زمانش زندگی می‌کند و این معرفت باید در تمامی ابعاد زندگی او آشکار شود. با این توصیف در زمان غیبت و بدون دیدار امام هم می‌توان به هدایت و سعادت دست یافت. امام صادق علیه‌السلام فرمودند: إِذَا عَرَفْتَ إِمَامَكَ لَمْ يَضُرَّكَ تَقَدَّمَ هَذَا اَلْأَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ ... (9) ، چون امام خود را بشناسى به تو زيانى نمى‌رسد خواه اين امر پيش افتد يا تأخير كند. شناخت امام، کلید نجات در هر عصر و زمانی است. سخن درباره آثار معرفت امام و وظایف ما در مقابل ائمه علیهم‌السلام مفصل است، و هدف این مقاله نیست. برای مطالعه بیشتر می‌توان به کتاب مکیال المکارم به عنوان یک منبع خوب در این باب اشاره کرد.
نتیجه‌گیری: امام شناسی، محور دینداری
با توجه به آنچه تاکنون بیان شد، اهمیت شناخت امام معصوم در اسلام بر هیچ مسلمانی پوشیده نیست. پیوند ناگسستنی توحید، نبوت و امامت، ستونی است که اسلام بر آن استوار است. انکار امامت، به معنای انکار مهم‌ترین دستور خداوند در دین است و لاجرم منجر به انحرافات اعتقادی خواهد شد.
امام شناسی، فراتر از یک امر تاریخی است. این شناخت، درک عمیق از جایگاه و نقش امام در عالم هستی و هدایت بشریت را می‌طلبد. امام، راهنما و هادی انسان به سوی کمال است و پیروی از او، تضمین‌کننده سعادت دنیوی و اخروی است. اهمیت این موضوع تا جایی است که در روایات متعدد، عدم شناخت امام معصوم، نشانه جاهلیت و گمراهی معرفی شده است. شناخت امام، کلید حل بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی است و به انسان آرامش و اطمینان خاطر می‌بخشد.
در عصر غیبت، شناخت امام زمان علیه‌السلام از اهمیت دوچندانی برخوردار است. با توسل به ائمه معصومین علیهم‌السلام و بهره‌گیری از معارف اهل‌بیت علیهم‌السلام، می‌توان به شناخت عمیق‌تری از امام زمان علیه‌السلام دست یافت و در انتظار ظهور آن حضرت، خود را آماده کرد.
1. کفاية الأثر في النص على الأئمة الإثنی عشر، جلد1، صفحه۱۹7
2. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، جلد۱۸، صفحه۱۸۷
3. المحاسن، جلد۱، صفحه۹2
4. الکافی، جلد۲، صفحه۲۴ / در حدیثی دیگر امام صادق فرمودند: اسلام گواهی به یگانگی خدا، و تصدیق پیامبر (صلی الله علیه و آله) است و به همین مقدار، خون محفوظ می‌ماند، و قانون ازدواج وارث جریان می‌یابد، و بیشتر مردم همین ظاهر را گرفته‌اند، ولی ایمان، هدایت است و آنچه که از صفات اسلام در دل نفوذ کند و بر طبق آن عمل نماید. (الکافی، ج۲، ص۲۵)
5. الکافی، جلد۱، صفحه۳۳۷
6. الکافی، جلد۲، صفحه۴۱۴
7. سوره کهف، آیه 104
8. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام، جلد۳۶، صفحه۳۱۲
9. الکافی، جلد۱، صفحه۳۷۱
ایتا
بله
اینستاگرام
دیدگاه خود را بنویسید